Gradina na Jelici
foto / TO Dragačevo
Rimsko utvđenje na planini Jelici predstavlja višeslojan arheološki lokalitet sa ostacima i iz praistorijskog perioda. Nalazi se u selu Grab, na 15 km udaljenosti od Guče. Arheološka istraživanja ukazuju da je do prvog naseljavanja Gradine došlo još u VII veku p.n.e. Neki od nalaza datiraju iz rimskog perioda, tačnije iz III veka n.e, a do sada najvažniji horizont otkriven na Gradini pripada vremenu ranovizantijskog carstva sa težištem u VI veku n.e. kada je na ovom mestu i podignut utvrđeni grad. Smatra se da je grad podignut za vreme vladavine cara Justinijana i predstavljao je privredni, vojni i administrativni centar ovog regiona. Gradina je jedno od prvih nalazišta u Srbiji, koje je probudilo interesovanja istraživača, a prvi poznati prepis jednog rimskog natpisa sa ovog lokaliteta posvećen boginji Dijani sačinio je pisar Sreza dragačevskog Sreten Protić još 1843. godine.
Sa temelja crkve koja se nalazi na dominantnom mestu, na samom vrhu nekadašnjeg ranovizantijskog grada, pogled ka severu dopire do grada Čačka, na istoku se u daljini nazire Zapadna Morava, na jugu pogled zahvata Guču, dok na zapadu obuhvata gotovo netaknutu prirodu. U okviru ovog grada do sada nepoznatog naziva postojale su velike zgrade i rezidencije sa figuralnim kapitelima u kojima su živeli uticajni ljudi tog vremena.
Arheološka istraživanja, koja su počela 1984. godine, govore da se ovaj grad prostirao na površini od 20 ha. Bedeme grada su ojačavale kule, a u grad se moglo ući kroz najmanje dve kapije. Gradina je održavala i međunarodne odnose sa drugim delovima Sredozemlja. Žitelji su se uglavnom bavili trgovinom, zanatstvom i obradom metala.
Još ranije su ovde pronađeni ostaci amfora sa Sredozemlja, svedočeći da je stanovništvo nabavljalo robu iz udaljenih krajeva ( vino, maslinovo ulje..). Pored mnogih drugih sitnih nalaza pronađeni su i češljevi za kosu, kosiri, pršljenci za vreteno, noževi i alatke, okovi, novčići, vretena ukrašeni posebnim urezima i radovima.
Poslednja istraživanja na Gradini ukazuju na postojanje pet bazilika od kojih je jedna posedovala i krstionicu. Zbog toga se smatra da je ovaj bezimeni grad mogao biti i sedište arhiepiskopije.
Krajem VI ili početkom VII grad je stradao u silovitom požaru, koji je verovatno posledica avarskih ili slovenskih napada tokom naseljavanja Balkanskog poluostrva. Zanimljiva je činjenica da je ubrzo posle spaljivanja grad ponovo naseljen. Nova populacija koristila je uglavnom grnčariju, izrađenu na način svojstven za Slovene, boravila je u njemu sve do početka IX veka. Tada se život na Gradini prekida.
Najveće razaranje lokalitet je pretrpeo 50-tih godina XX veka, kada je sa Gradine korišćen kamen za nasipanje puta Čačak- Goračići. Smatra se da je tada razbijena i odneta ploča na kojoj se nalazio naziv utvrđenog grada.
Gradina na Jelici proglašena je za kulturno dobro od nacionalnog značaja. Postoje planovi da se ovaj ranovizantijski grad po završetku istraživanja uredi kao arheološki park.
